Μπορεί να υπάρξει δημοκρατία χωρίς κόμματα; Η απάντηση είναι ξεκάθαρη. Όχι.
Τα κόμματα είναι η συλλογική φωνή της κοινωνίας. Είναι ο τρόπος με τον οποίο οι πολίτες εκφράζουν ιδέες, συμφέροντα και αγωνίες. Είναι τα εργαλεία μέσα από τα οποία η κοινωνία οργανώνεται, διεκδικεί, κυβερνά. Χωρίς κόμματα, η δημοκρατία χάνει τη ραχοκοκαλιά της. Όμως, με κόμματα που δεν εκφράζουν την κοινωνία, χάνει την ψυχή της.
Τα πολιτικά κόμματα είναι θεμελιώδες κύτταρο της δημοκρατίας. Δεν είναι απλώς οργανώσεις προσώπων, οφείλουν να είναι συλλογικές εκφράσεις κοινωνικών συμφερόντων, ιδεολογιών και πολιτικών σχεδίων, όπου οι πολίτες έχουν την δυνατότητα να οργανώνονται, να διαμορφώνουν θέσεις, να διεκδικούν και να παρεμβαίνουν στη διακυβέρνηση. Στον πυρήνα τους, τα κόμματα επιχειρούν να μετατρέψουν τα κοινωνικά αιτήματα σε δημόσιες πολιτικές. Γι’ αυτό αποτελούν τους βασικούς πυλώνες του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. Σήμερα, είτε μας αρέσει είτε όχι, το κοινοβουλευτικό μας σύστημα στηρίζεται στα κόμματα. Αυτά συγκροτούν κυβερνήσεις, χαράσσουν πολιτικές, ελέγχουν την εξουσία. Δεν είναι τέλεια. Δεν είναι αλάνθαστα. Αλλά είναι αναγκαία.
Η ιδέα του πολιτικού κόμματος εμφανίζεται στην Ευρώπη του 18ου αιώνα. Οι πρώτες μορφές κομματικής οργάνωσης γεννήθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία γύρω στο 1670, με τους Whigs και τους Tories. Ήταν αρχικά ομάδες αριστοκρατών γύρω από πρόσωπα, συμφέροντα και τον μονάρχη. Η πραγματική τομή ήρθε με τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, που έφερε για πρώτη φορά οργανωμένη ιδεολογική αντιπαράθεση. Εκεί γεννήθηκε η έννοια της Αριστεράς, της Δεξιάς, των φιλελεύθερων και των συντηρητικών. Στον 20ό αιώνα, ο Λένιν εισήγαγε το κόμμα «νέου τύπου», αυστηρά οργανωμένο, με πειθαρχημένη πυραμιδική δομή, δημοκρατικό συγκεντρωτισμό και μέλη απόλυτα αφοσιωμένα στους στόχους της επανάστασης. Αυτό το μοντέλο σφράγισε την ιστορία, αλλά σήμερα θεωρείται ξεπερασμένο: η απόλυτη πειθαρχία και η έλλειψη ανοιχτών διαδικασιών δεν μπορούν να λειτουργήσουν σε πλουραλιστικές κοινωνίες. Όμως, δύο στοιχεία παραμένουν επίκαιρα, η ανάγκη οργανωμένης συλλογικής δράσης και η ύπαρξη σαφούς ιδεολογικού προσανατολισμού.
Στη σύγχρονη πολιτική σκηνή, τα όρια ανάμεσα στα κόμματα έχουν θολώσει. Η παγκοσμιοποίηση, η τεχνολογική επανάσταση και οι κοινωνικές μεταβολές έχουν δημιουργήσει υβριδικά κόμματα που συχνά συνδυάζουν αντικρουόμενα στοιχεία. Το αποτέλεσμα; Ένα βαθύ ερώτημα, εμπιστεύεται σήμερα ο πολίτης τα κόμματα;
Η απάντηση, δυστυχώς, είναι μάλλον όχι.
Πολλές φορές, τα κόμματα δεν εκφράζουν τις ανάγκες της κοινωνίας. Επικεντρώνονται στους μηχανισμούς εξουσίας, εγκλωβίζονται σε πελατειακές λογικές, σκιώδεις αποφάσεις και έλλειψη αξιοκρατίας. Τα σκάνδαλα, οι αθετημένες υποσχέσεις και η απόσταση από την καθημερινότητα του πολίτη έχουν δημιουργήσει απογοήτευση. Η συμμετοχή μειώνεται, η αποχή αυξάνεται, η δυσπιστία βαθαίνει. Οι πολίτες δεν επιλέγουν κόμμα για να εκφραστούν θετικά, αλλά για να απορρίψουν τον “άλλο”.
Η κρίση αυτή δεν θα ξεπεραστεί χωρίς τα μέλη. Η ένταξη σε ένα κόμμα οφείλει να είναι ελεύθερη, εθελοντική, να είναι άρνηση του ατομικισμού και της κοινωνικής απομόνωσης και των χαμηλών προσδοκιών. Όμως αυτό δεν αρκεί. Για να έχει νόημα η συμμετοχή, το κόμμα πρέπει να ακούει τα μέλη του. Να τα ενεργοποιεί, να τα καθιστά συμμέτοχα στη διαμόρφωση θέσεων και αποφάσεων. Η εθελοντική ένταξη είναι κενό γράμμα αν ο ρόλος των μελών είναι τυπικός και χωρίς ουσιαστική επιρροή.
Τα μέλη έχουν ευθύνη να συμμετέχουν στη διαβούλευση, να διεκδικούν διαφάνεια, αξιοκρατία και δημοκρατικές διαδικασίες, να απαιτούν ανανέωση ιδεών, προσώπων και πρακτικών, να λειτουργούν ως γέφυρα με την κοινωνία, μεταφέροντας ανάγκες και προβληματισμούς. Χωρίς τη δική τους ενεργή συμμετοχή, τα κόμματα χάνουν το νόημά τους και η δημοκρατία αδειάζει από περιεχόμενο.
Η πρόκληση είναι να περάσουμε από τα κόμματα-μηχανισμούς εξουσίας στα κόμματα-φορείς συμμετοχής. Αν δεν το καταφέρουμε, οι πολίτες θα αναζητήσουν άλλες μορφές συλλογικής έκφρασης – κινήματα πολιτών, δικτυακές συλλογικότητες, τοπικές πρωτοβουλίες. Και τότε, όχι το πολιτικό μας σύστημα, αλλά όλοι μας ως κοινωνία θα βρεθούμε μπροστά σε μια μεγάλη πρόκληση. Η δημοκρατία χωρίς κόμματα δεν μπορεί να υπάρξει. Αλλά η δημοκρατία με κόμματα χωρίς κοινωνία δεν μπορεί να αντέξει. Χρειαζόμαστε κόμματα που εμπνέουν ξανά εμπιστοσύνη, δίνουν χώρο στη συμμετοχή, καλλιεργούν νέες ιδέες και αναδεικνύουν νέες ηγεσίες. Μπορούμε να τα ανανεώσουμε, αν όχι, μπορούμε να δημιουργήσουμε νέα.
Στο τέλος, η ευθύνη είναι συλλογική, η κοινωνία, οι πολίτες, τα κόμματα, τα μέλη – όλοι μαζί πρέπει να ξαναχτίσουμε τη γέφυρα εμπιστοσύνης. Στο χέρι μας είναι να βρούμε τη νέα ισορροπία. Στο χέρι μας είναι να διαμορφώσουμε το κόμμα του σήμερα. Στο χέρι μας είναι να ανακαλύψουμε τη σύγχρονη συλλογική πολιτική έκφραση που χρειαζόμαστε, ώστε να διαμορφώσουμε (με ότι άλλο είναι προαπαιτούμενο και θέμα άλλης συζήτησης) το οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό πλαίσιο της ζωής μας.